Στοιχεία αρχαίας τραγωδίας στην αναπαράσταση του Καψάλη.

Η αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη ολοκληρώνει με τρόπο μοναδικό την πομπή το βράδυ του Σαββάτου του Λαζάρου.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αναπαράσταση, όπως τελείται μέχρι και σήμερα διατηρεί στοιχεία αρχαίας τραγωδίας; Θα προσπαθήσουμε με μια δόση αφαίρεσης να το διαπιστώσουμε.

Πρώτη Αθηναϊκή σχολή ...Η αθηναϊκή λογοτεχνία μέσα από την « Πρώτη Αθηναϊκή σχολή» υπηρέτησε την εθνικοπατριωτική ιδεολογία του μικρού ελληνικού κράτους, της οποίας άξονες ήταν η αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια και η ανάγκη ενσωμάτωσης των τουρκοκρατούμενων περιοχών με ελληνικό πληθυσμό, στον κορμό του ελληνικού κράτους. Η εξέλιξη της αθηναϊκής ποίησης χαρακτηρίζεται από τρείς περιόδους, τις οποίες ο Δημαράς προσδιορίζει με τους εξής χαρακτηρισμούς «Εξόρμησης» (1830 – 1850), «Ακμή» (1850 – 1870) και «Παρακμή» (1870 -1880). Στην περίοδο της εξόρμησης εμφανίζεται η πρώτη γενιά Αθηναίων ποιητών με τους Α. Σούτσο, Γεώργιο Ζαλοκώστα, Παναγιώτη Σούτσο και τον Αλέξανδρο Ρίζο Ρακγαβή.

Γεννημένος στο Συρράκο της Ηπείρου και γιός πλούσιου εμπόρου ο Γ. Ζαλοκώστας θα μεγαλώσει μαζί με το αδερφό του Δημήτριο στο Λιβόρνο, λόγο της δυσμένειας, στην οποία εξέπεσε η οικογένεια του από τον Αλή Πασά. Η επανάσταση θα τον βρει στον Πύργο της Ηλείας. Θα λάβει μέρος στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου από την οποία και θα επιζήσει. Πρώτη επίσημη λογοτεχνική εμφάνιση θα κάνει το 1851 όπου και θα βραβευθεί, στο «Ράλλειο» διαγωνισμό για το έργο του « Μεσολόγγιον» .

Στην κατηγορία των λυρικών του Ζαλοκώστα ανήκει και το μελόδραμα η «Η Τελευταία ΝυΞ» . H αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη που λαμβάνει χώρα στο Ταφείο των Ηρώων της Ι.Π. Μεσολογγίου το Σάββατο του Λαζάρου είναι βασισμένη στο μελόδραμα αυτό, με διαφοροποιήσεις ωστόσο στους στίχους όπως αυτοί είναι διατυπωμένοι στα άπαντα του Ζαλοκώστα.

Η αναπαράσταση ξεκινά με την μοναδική αφήγηση του συμπολίτη μας Πέτρου Σιάμου μεταφέροντας το δραματικό χώρο στις τελευταίες στιγμές που λαμβάνουν χώρα την στιγμή που ξεκινά η έξοδος της φρουράς. Είναι η νύχτα της 10ης Απριλίου του 1826 «10 Απριλίου 1826, ο ήλιος έδυσε η νύξ ήλθε» Το φώς της πανσελήνου παρουσιάζει ένα τοπίο φρικτό από τις σκληρές μάχες «Η σελήνη […] το φρικτόν τοπίον» Θα προετοιμάσει το κοινό για την εξέλιξη της δράσης «κρατεί για νεκροθάφτη , τον Χρήστο τον Καψάλη». Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια αγγελική ρήση, η οποία όμως πραγματοποιείται στην αρχή και όχι στη εξέλιξη του δράματος. Στην συνέχεια εμφανίζεται ο Χορός ο οποίος παρεμβαίνει λεκτικά μόνο.

Ποιος είναι ο Χορός;…… Ο Χορός όπως προαναφέραμε δρα μόνο λεκτικά. Υπό αυτή την έννοια ο ρόλος του επί σκηνής είναι περιθωριακός. Μια ριζοσπαστική θεωρία σε σχέση με το ρόλο του Χορού ως «φωνή του ποιητή» είναι αυτή σύμφωνα με την οποία, ο Χορός είναι το «φερέφωνο της πόλης» . Στο χορικό λοιπόν ο Χορός παρουσιάζεται σαν πιστός σύντροφος του Καψάλη «κι εμείς θα πεθάνωμεν πιστοί σύντροφοι σου». Οι σύντροφοι του Καψάλη είναι ο λαός της πόλης που με την επιστροφή του από τον Κάλαμο, στον οποίο είχαν καταφύγει, είχε ήδη επιλέξει να θαφτεί μαχόμενος στις πατρικές εστίες αν δεν ελευθερώνονταν.

Στη συνέχεια ξεκινά η αντιφωνία μεταξύ Καψάλη και Χορού. Ο Καψάλης με ύφος συλλογισμού θα αποζητήσει το σπαθί του «λοιπόν το σπαθί μου», «το σπαθί μας» απαντά ο Χορός. Ο Δημογέροντας και ο λαός της Πόλης.«Ελευθερία» θα πει με έντονο τρόπο ο Καψάλης « ή θάνατο ένδοξο» θα απαντήσει ξανά ο Χορός. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε μπροστά μας ένα τραγικό ήρωα, ο οποίος παρουσιάζει στοιχεία ήθους ενός ήρωα του Σοφοκλή. Βρισκόμαστε σε μια στιγμή κορύφωσης «αυτονομίας» του ήρωα που πρέπει να αποφασίσει να πράξει ή να μην πράξει έχοντας επίγνωση των συνεπειών της πράξης αυτής. Ποια είναι η πράξη και ποιες οι συνέπειες; Σε μια συζήτηση μας ο Γεράσιμος Ρεπάσος, ο οποίος υποκρίθηκε το ρόλο του Καψάλη, εξέφρασε μια πολύ ενδιαφέρουσα άποψη. Τα τελευταία λόγια του Καψάλη είναι «μνήσθητι μου Κύριε». Ο Καψάλης επικαλείται το θεϊκό έλεος για τη πράξη της αυτοχειρίας που θα διαπράξει καθώς και της δολοφονίας τόσων ψυχών, Αγαρηνών και Ελλήνων. Μια πράξη ένδοξη αλλά ταυτόχρονα μεγάλο αμάρτημα.

Η αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη κορυφώνει το συναίσθημα που δημιουργείται από την σεμνότητα και την κατάνυξη της πομπής που έχει προηγηθεί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ορισμός που δίνει ο Αριστοτέλης για την τραγωδία, σ ένα σημείο του, βρίσκει αντίκρισμα στο τάφο του Μάρκου Μπότσαρη το Σάββατο του Λαζάρου ἔστιν οὖν τραγωδία μίμησης πράξεως σπουδαίας και τελείας.

Περίανδρος Παπανικολάου